Τίτλος βιβλίου: ‘Βλαχοχώρια Ανατολικού Βερμίου-Λαογραφία, Παράδοση’.
Συγγραφέας: Ιωάννης Τσιαμήτρος.
Α΄ έκδοση: Μάιος 2020.
Πληροφορίες : 6946461136 (κ. Τσιαμήτρο Κ. Ιωάννη).
isbn 978-960-627-158-8 , εκδόσεις iWrite publications.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στρατευμένος στο πλευρό της Μνήμης στον αγώνα-της ενάντια στη Λήθη των ημερών-μας, ο Γιάννης Κ. Τσιαμήτρος διασώζει με το έργο-του το ιστορικό και πολιτισμικό «ανάγλυφο» του Βερμίου.
Ξεκινάει με τη παρουσία Βλάχων-Αρμάνων στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, όταν από τα χωριά της γρεβενιώτικης Πίνδου ήρθαν με τα τσελιγκάτα-τους στα ερειπωμένα από τον χαλασμό του 1822 χωριά του ημαθιώτικου Βερμίου κι έδωσαν ξανά ζωή στο Σέλι, το Ξηρολίβαδο, τη Μαρούσια, την Κουμαριά κ.α. Παράλληλα ασχολήθηκε ακόμα και με τις εγκαταστάσεις στον ίδιο χώρο Κοπατσαραίων, Αρβανιτοβλάχων και Σαρακατσάνων.
Περιγράφει όλο τον κύκλο της βλάχικης εθιμογραφίας (ήθη κι έθιμα, ενδυμασίες, τραγούδια και χοροί) και κλείνει με την παράθεση τοπωνυμίων, προσδίδοντας έτσι σφαιρικό χαρακτήρα στην όλη εργασία.
Ο Γιάννης Κ. Τσιαμήτρος δεν καταγράφει μόνο την παράδοση, αλλά την μεταδίδει και ζωντανή ως χοροδιδάσκαλος, καθώς ο ίδιος προσφέρει το καλύτερο υπόδειγμα χορευτή.
Η προσπάθειά-του, αξιέπαινη, εγγράφεται ως παρακαταθήκη για τις επόμενες γενεές σε μια εποχή, κατά την οποία η μνήμη του παρελθόντος ξεθωριάζει όλο και περισσότερο.
Αντώνης Μπουσμπούκης, ομ. καθηγητής γλωσσολογίας στο Α.Π.Θ.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος-Εισαγωγή
Α ΕΝΟΤΗΤΑ
Βέρμιον Όρος
Τα Βλαχοχώρια του Βερμίου κ.ά.
Παρουσίαση Βλάχων πριν την εδραίωση των νεοτέρων τους οικισμών, Τα βλαχοχώρια του Αν. Βερμίου στους νεότερους χρόνους, Κάτω Βέρμιο, Ξηρολίβαδο, Κουμαριά, Μαρούσια, Μικρή Σάντα, Καστανιά, Νάουσα, Βέροια, Αρβανιτόβλαχοι Ημαθιώτικου Βερμίου, Παλιές Σαρακατσάνικες Στάνες στο Βέρμιο, Κο(υ)πατσαραίοι και Κο(υ)πατσαροχώρια, ‘Εθνική κίνηση’ Βλάχων, Ρουμανική προπαγάνδα γενικά στον ελληνικό χώρο, Το Βλάχικο ζήτημα σε χρονολογίες, Τσελιγκάτα Βλάχων και Σαρακατσάνων.
Β ΕΝΟΤΗΤΑ
Κύκλος της Ζωής
Γέννηση, Έθιμα ανύπαντρων κοριτσιών, Αρραβώνας και Γάμος, Θάνατος και Ταφικά έθιμα.
Κύκλος του Χρόνου
Δωδεκαήμερο, Αποκριές, Έθιμα Μαρτίου & Πάσχα, Το έθιμο του Κλήδονα και της Πιρπιρούνας.
Διάφορα Έθιμα
Αδελφοποιϊα, Αινίγματα, Λαϊκή Ιατρική, Παραδοσιακά Παιχνίδια, Παροιμίες & Παροιμιακές Εκφράσεις, Δεισιδαιμονίες-Προλήψεις, Παραδόσεις-Θρύλοι των Αρμάνων.
(Γ) ΕΝΟΤΗΤΑ
Βλάχικο και Σαρακατσάνικο κοπάδι, Αρμάνοι/Βλάχοι Κιρατζήδες/Αγωγιάτες, Διατροφή, Παραδοσιακά Τυροκομικά.
(Δ) ΕΝΟΤΗΤΑ
Βλάχικα/Αρμάνικα, Μουσική-Τραγούδια-Χοροί των Αρμάνων.
(Ε) ΕΝΟΤΗΤΑ
Φορεσιά, Τοπωνύμια Σελίου, Τοπωνύμια Ξηρολιβάδου, Τοπωνύμια Κουμαριάς, Τα Πηγάδια στο Ξηρολίβαδο.
(Στ) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Δήμος Βέροιας, Δήμος Νάουσας.
(Ζ) ΠΗΓΕΣ-ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η εκβιομηχάνιση, ο αστικός τρόπος ζωής και ο εξορθολογισμός της, η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών, η Παγκοσμιοποίηση και γενικά όλες οι ραγδαίες αλλαγές (κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές κλπ), τόσο στη χώρα μας όσο και σε όλο τον κόσμο, μπορεί να βελτίωσαν τη ποιότητα ζωής των ανθρώπων, να αύξησαν τη διάρκεια ζωής τους, να εκμηδένισαν τις αποστάσεις και άλλα πολλά, όμως, παρόλα αυτά χάθηκαν ή μειώθηκαν σημαντικά πράγματα όπως: η ξεγνοιασιά και η ψυχική υγεία, η άμεση ανθρώπινη συμμετοχή με το συνακόλουθο αίσθημα δημιουργικότητας, η αγάπη ανάμεσα στους ανθρώπους, η αλληλεγγύη και ο αλληλοσεβασμός, τα παλαιά παραδοσιακά επαγγέλματα, τα παραδοσιακά ήθη και έθιμα, τα πολλά παλιά γλωσσικά ιδιώματα, το γνήσιο παραδοσιακό γλέντι (τραγούδια, χοροί) και γενικά όλα εκείνα τα στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού, που διαμορφώθηκαν αβίαστα και δημιουργικά μέσα στους αιώνες.
Αυτό συνέβη και στο εκλεκτό κομμάτι του Ελληνισμού, τους Αρμάνους/ Βλάχους μας, των οποίων οι μητροπολιτικές εστίες βρίσκονται στη ραχοκοκαλιά του σημερινού ελληνικού χώρου, στην Πίνδο. Από εκεί (την ορεινή περιοχή Γρεβενών) προέρχονται και οι βλαχόφωνοι του Ανατολικού Βερμίου, με τους οποίους ασχολούμαστε στο παρόν πόνημα.
Στο βιβλίο αυτό, ο αναγνώστης θα έχει τη δυνατότητα να πάρει περισσότερες πληροφορίες κυρίως σε θέματα λαογραφικού περιεχομένου και λαϊκού πολιτισμού σχετικά κυρίως με τα βλαχοχώρια Σέλι, Ξηρολίβαδο και Κουμαριά. Όπως είναι δεοντολογικό και φυσικό, στην αρχή της μελέτης, κατατίθενται ιστορικά, αρχαιολογικά, γεωγραφικά, γεωλογικά, ανθρωπολογικά κ. ά. στοιχεία της περιοχής, σε επίπεδο περισσότερο γενικό και όχι αυστηρά επιστημονικό. Αυτές οι πληροφορίες αντλήθηκαν τόσο από τα βιώματά μου (ως Ξηρολιβαδιώτης), όσο και από τη λαϊκή και προφορική παράδοση, αλλά και από τη σχετική βιβλιογραφία.
Τα χωριά αυτά, βέβαια, σήμερα είναι παραθεριστικά, εκτός της Κουμαριάς με παλιό εδραίο πληθυσμό. Όσον αφορά την Κουμαριά, για την ακρίβεια, τα τελευταία χρόνια ο περισσότερος πληθυσμός της έπαψε να είναι εδραίος και ζει πλέον στη Βέροια. Ο κύριος όγκος των κατοίκων αυτών των χωριών ζει κυρίως στη Βέροια, στη Νάουσα, αλλά και στον κάμπο Βέροιας-Θεσ/νίκης κλπ. Είναι προφανές ότι οι πληθυσμοί αυτών των χωριών είναι βλάχικοι και πρέπει να σημειωθεί, επίσης, ότι αρκετοί παραθεριστές του Σελίου και του Ξηρολιβάδου είναι αγοραστές και μη βλάχικης καταγωγής, ενώ ένα σημαντικό μέρος των κατοίκων της Κουμαριάς είναι ποντιακής καταγωγής (περισσότερες πληροφορίες στο βιβλίο). Γίνεται, επίσης, αναφορά και στους σαρακατσάνικους πληθυσμούς, που συνεχίζουν (όχι, όμως, πολλοί πλέον στη σημερινή εποχή) να ανεβάζουν τα πρόβατά τους τα καλοκαίρια στην περιοχή.
Όσον αφορά τα ιστορικά στοιχεία των βλάχικων πληθυσμών του Α. Βερμίου και της ευρύτερης περιοχής δεν αγνοήθηκε η ρουμανική προπαγάνδα, η οποία προκάλεσε μεγάλη ζημιά σε αυτούς και γενικά σε αυτό το εκλεκτό κομμάτι του Ελληνισμού. Είναι προφανές ότι όλα τα γεγονότα πρέπει να ιστορούνται με αντικειμενικότητα και οι νεότερες γενιές να έχουν το δικαίωμα να τα γνωρίζουν μέσα από αυτό το πρίσμα.
Σχετικά με το θέμα αυτής της προπαγάνδας στο χώρο της εξεταζόμενης περιοχής, οι ιστοριογράφοι και επιστήμονες (Α. Λαζάρου, Α. Μπουσμπούκης, Α. Κολτσίδας Α. Κουκούδης κλπ) σημειώνουν το γεγονός ότι η πλειονότητα των βλαχοφώνων του Αν. Βερμίου, ενώ ήταν και είναι με την Ελληνική Ιδέα, παρατηρήθηκε κάποια επιτυχία της προπαγάνδας από αίτια και συνθήκες όπως: αντιπαράθεση και συναγωνισμός αστών ελληνοφώνων και βλαχοφώνων στον κοινωνικό και επαγγελματικό τομέα, ιδιαίτερα στη Βέροια, δικαίωμα ισοπολιτείας, εκμετάλλευση με προσωπικά οικονομικά οφέλη εκ μέρους καιροσκόπων και κερδοσκόπων λόγω των τότε δύσκολων πολιτικών καταστάσεων και, τέλος, λανθασμένοι ή αναγκαστικοί πολιτικοί χειρισμοί των ηγεσιών των εμπλεκομένων κρατών (αναγνώριση των ρουμανικών σχολείων από τον Ε. Βενιζέλο, ανάγκη της Ρουμανίας για εποίκιση της Νότιας Δοβρουτσάς από Βλάχους της περιοχής κλπ).
Η μελέτη αυτή έχει περισσότερο σωστικό χαρακτήρα, δεν αποτελεί επιστημονική εργασία και δεν προσβλέπει σε συμπεράσματα τεκμηριωμένης γνώσης. Ωστόσο, υπάρχει σεβασμός στον αναγνώστη, όσον αφορά τη λήψη ακριβών και σωστών πληροφοριών σχετικά με τα λαογραφικά της εν λόγω περιοχής.
Συνηθίζεται κάθε πόνημα να εκφράζει-χωρίς αυτό να είναι απόλυτο-και το πνεύμα της εποχής που γράφτηκε. Θέλω να πιστεύω ότι αυτό το πόνημα είναι διαχρονικό, μακριά από αγκυλώσεις, ιδεοληψίες κλπ. Θεωρώ ότι ο αναγνώστης του μέλλοντος, βλέποντας το με πιο ψύχραιμη ματιά, θα βγάλει τα συμπεράσματά του για αυτό με μεγαλύτερη ασφάλεια.
Ως προς τα λαογραφικά στοιχεία που υπάρχουν από τη προφορική παράδοση, πρέπει να αναφερθεί ότι πάρθηκαν από μαρτυρίες ανθρώπων της προηγούμενης και σύγχρονής μου γενιάς, τους οποίους και ευχαριστώ. Όπως είναι φυσικό, κάποιοι από αυτούς ‘κουβαλούσαν’- ‘κουβαλούν’ μέσα τους στοιχεία των προηγούμενων γενιών, κατά το δυνατό τρόπο που μπορεί να συμβαίνει αυτό. Ωστόσο, δεν μπορούμε να μιλήσουμε με μεγάλη ασφάλεια για τους περασμένους αιώνες (19ος αιώνας και πριν).
Αναλύονται έθιμα αυτών των βλαχοχωριών στον Κύκλο της Ζωής (Γέννηση, Αρραβώνας, Γάμος, Θάνατος) και στον Kύκλο του Χρόνου (Δωδεκαήμερο, Αποκριές, Πάσχα, Καλοκαίρι, Φθινόπωρο). Επιπρόσθετα, δεν παραλείπεται να εξεταστούν και να αναπτυχθούν έθιμα σχετικά με την αδελφοποιϊα, τα αινίγματα, τη λαϊκή ιατρική, τα παραδοσιακά παιχνίδια, τις παροιμίες, τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες.
Στην τρίτη ενότητα, γίνεται περιγραφή του βλάχικου και σαρακατσάνικου κοπαδιού, παρουσιάζονται οι Βλάχοι Κιρατζήδες/Αγωγιάτες, με την επιστημονική αρωγή του ομότιμου καθηγητή Γλωσσολογίας στο ΑΠΘ Αντώνη Μπουσμπούκη, και γίνεται ανάλυση πάνω σε θέματα παραδοσιακών διατροφικών και τυροκομικών συνηθειών της συγκεκριμένης περιοχής. Από τη θέση αυτή οφείλω να ευχαριστήσω θερμότατα το κ. Α. Μπουσμπούκη για τη βοήθεια (και με άλλα κείμενά του) που μου πρόσφερε, με τις πολύτιμες γνώσεις του και την ηθική στήριξη του σε προσωπικό επίπεδο.
Στην αρχή της επόμενης ενότητας παρουσιάζεται μελέτη σχετικά με τη γλώσσα των Αρμάνων, τα αρμάνικα/βλάχικα, όπου διατυπώνονται σχεδόν όλες οι απόψεις αυτών που ασχολήθηκαν και ασχολούνται με το θέμα, με τέτοιον τρόπο ώστε ο αναγνώστης να μπορεί ελεύθερα να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Για το θέμα των αρμάνικων, παρατίθεται επίσης αυτούσια η άποψη του προαναφερθέντος Ξηρολιβαδιώτη καθηγητή, Αντώνη Μπουσμπούκη.
Στην ίδια ενότητα παρουσιάζονται γενικά στοιχεία, που έχουν σχέση με τη μουσική, τα τραγούδια και τους χορούς των και γίνεται ειδική ανάλυση για τα βλαχοχώρια του Αν. Βερμίου. Όπως δείχνουν τα πράγματα, με τη βοήθεια ειδικών (ιδιαίτερα, της εθνομουσικολόγου του ΑΠΘ Αθηνάς Κατσανεβάκη στο θέμα της μουσικής), μπορούμε να μιλάμε για μουσική, τραγούδια και χορούς ντόπιων πληθυσμών της ελληνικής επικράτειας και μάλιστα σε μεγάλο βάθος χρόνου. Ένα άλλο σημείο, που τονίζεται στην ενότητα αυτή, είναι η διαχρονική συνύπαρξη τραγουδιών σε ελληνικό και βλάχικο στίχο, με επικρατέστερο σήμερα τον αντίστοιχο ελληνικό, τόσο στον μητροπολιτικό χώρο της Πίνδου, όσο στο Αν. Βέρμιο και στις άλλες ελληνικές περιοχές, που υπάρχουν βλάχικοι πληθυσμοί.
Το πόνημα κλείνει την περιήγηση του αναγνώστη με περιγραφή της Παραδοσιακής Ενδυμασίας, των Τοπωνυμίων (όπως τα ονόμαζαν οι παλιότεροι) αυτών των χωριών και τέλος με το Παράρτημα, στο οποίο παρατίθεται εργασία του Απόστολου Ιωσηφίδη (τον ευχαριστώ), στελέχους της Περιφερειακής Ένωσης Δήμων Κεντρικής Μακεδονίας. Εκεί δίνονται επίσημα στοιχεία και διαγράμματα (ίδρυσης, ΦΕΚ, υψομέτρων, αποστάσεων, πληθυσμών των Δήμων/Κοινοτήτων/Οικισμών κλπ) για το Δήμο Βέροιας και Νάουσας.
Θα υπάρξει η δυνατότητα ο αναγνώστης να προμηθευτεί και DVD, όπου υπάρχουν παλιές αυθεντικές και σύγχρονες (πιστή συνέχεια των αυθεντικών) καταγραφές τραγουδιών και χορών των οικείων βλαχοχωριών του Αν. Βερμίου και σε ήχο και σε εικόνα.
Πιστεύω ότι το μεγαλύτερο ποσοστό αυτής της εργασίας μπορεί να αποτελέσει σημαντική βοήθεια και οδηγό για σύγχρονους και μελλοντικούς ερευνητές κι επιστήμονες, γιατί υπάρχουν στοιχεία καταγεγραμμένα από μαρτυρίες ηλικιωμένων και από τη βιωματική μου εμπειρία, με σεβασμό στη λαϊκή παράδοση, χωρίς φολκλορισμούς και γραφικότητες, που αφθονούν πλέον και απειλούν να διαβρώσουν και να αλλοιώσουν παραδοσιακές μορφές πολιτισμού με βαθύτατη ιστορία.
Τέλος, οφείλω να σημειώσω το εξής: Συχνά αυτήν την εποχή βλέπουμε σε βιβλία, στο διαδίκτυο ή οπουδήποτε αλλού, κάποιους να ομιλούν για ποντιακό, για αρβανίτικο, για κρητικό, για βλάχικο κλπ ‘πολιτισμό’ με μια υφέρπουσα, ας μου επιτραπεί η λέξη, προσπάθεια διαφοροποίησης κάποιων εξ αυτών των ‘πολιτισμών’ από την ολότητα του ελληνικού πολιτισμού. Σαφέστατα υπάρχουν ξεχωριστά πολιτιστικά χαρακτηριστικά σε αυτές τις πληθυσμιακές ομάδες, όπως, λόγου χάρη, τα προφορικά βλάχικα γλωσσικά ιδιώματα των Αρμάνων, όμως, αν δούμε τα πολιτιστικά στοιχεία του βλαχόφωνου Ελληνισμού στην ολότητα τους, θα διαπιστώσουμε περίτρανα ότι είναι ελληνικά [ήθη και έθιμα, δημοτικά τραγούδια, παραδοσιακές κτηνοτροφικές συνήθειες, λαϊκή οικία, ενδυμασία, χορός και τόσα άλλα (βλέπε: Άγγλοι ερευνητές Wace & Thompson, Ρουμάνα λαογράφος E. Moldoveanu, εθνολόγος γιουγκοσλάβος I. Cvijic, ακαδημαϊκός T. Papahagi, ακαδημαϊκοί Α. Κεραμόπουλλος, Σ. Μαρινάτος, Κ. Ρωμαίος, καθηγητής του Πανεπιστημίου Βελιγραδίου D. Popovic, καθηγητής του πανεπιστημίου Θεσ/νίκης Ι. Παπαδριανός κ. ά.). Θεωρώ ότι οφείλουμε να συγκλίνουμε ως λαός σε αυτά που μας ενώνουν, σεβόμενοι και υπολογίζοντες ασφαλώς τη διαχρονική πολιτιστική ποικιλομορφία του ελληνισμού.
Τα πολιτιστικά και λαογραφικά στοιχεία των Αρμάνων/Βλάχων του Αν. Βερμίου δεν ξεφεύγουν από τον κανόνα αυτό, κατά την ταπεινή μου γνώμη. Είναι μέρος του διαχρονικού ελληνικού πολιτισμού! Αυτό πρέπει να λέγεται και όχι να θεωρείται αυτονόητο, καθώς και να μην αποφεύγεται η χρήση των λέξεων Έλληνας-Ελληνισμός σε σύγχρονα βιβλία και σχετικά δημοσιεύματα.
Είναι ολοφάνερο, καταφανές και αυτονόητο ότι οφείλουν οι ίδιοι να διατηρήσουν τα πολιτιστικά τους στοιχεία σε όλα τα επίπεδα, κατά τον παραδοσιακό τρόπο (όσο αυτό είναι εφικτό), και σχετικά με το θέμα της διατήρησης του γλωσσικού τους εργαλείου (αρμάνικα/βλάχικα), θα δανειστώ απόσπασμα από άρθρο του ιστορικού, μακαρίτη πλέον, Αστέριου Κουκούδη στις 27.1.2005 (https://www.vlachs.gr/el/various-articles/protaseis-politikis), με τίτλο ‘Προτάσεις Πολιτικής’. Ο Α. Κουκούδης έγραψε συγκεκριμένα:
«…Όσον αφορά το βαθιά πολιτικό θέμα της γλωσσικής διάσωσης και διατήρησης, ίσως αν υπάρξει μια κάποια διασφάλιση, πως η όποια προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση δέ θα χρησιμοποιηθεί ως ένας μοχλός για την ανατροπή της αίσθησης που έχουν για την ταυτότητά τους και της ισορροπίας που διαμόρφωσαν με την κοινωνία μέσα στην οποία ζουν, ίσως μόνον τότε θα επιχειρούσαν οι ίδιοι κάτι…» (περισσότερα για τα αρμάνικα/ βλάχικα στο οικείο κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου).
Σημείωση: Σχετικά με τη χρήση συμβόλων για τον εγγραμματισμό των βλάχικων/αρμάνικων χρησιμοποιούνται ελληνικά σύμβολα (εκτός κάποιων εξαιρέσεων) και, όσον αφορά στο φωνητικό επίπεδο, επιχειρείται μόνο η χρήση της τελείας (.) για το συχνό και πολύ παλιό φαινόμενο της επικέντρωσης, δηλαδή την πολύ κλειστή προφορά των άτονων φωνηέντων. Όπως, δηλαδή, περίπου προφέρεται, ως ΔΦΣ (διεθνές φωνητικό αλφάβητο), το /ə/, για παράδειγμα στη γαλλική λέξη que το τελευταίο γράμμα -e-.
Γενικά δεν χρησιμοποιούνται λατινικά και πολλά σύμβολα, γιατί αυτά δυσκολεύουν τον μέσο αναγνώστη. Άλλωστε, η σωστή προφορά των πολλών βλάχικων ιδιωμάτων προϋποθέτει πολύ βιωματική εμπειρία και χρήση και δεν αποτυπώνεται πλήρως με σύμβολα στο γραπτό λόγο. Πάντως, σε μια επιστημονική εργασία η χρήση φωνητικών συμβόλων είναι απαραίτητη. Στην παρούσα εργασία, οι βλάχικες λέξεις καταγράφονται στο ιδίωμα των βλαχοφώνων του Ανατολικού Βερμίου, που ομοιάζει με αυτό των βλαχοχωριών των Γρεβενών.
Τέλος, κατά τη διάρκεια του πονήματος, συνήθως χρησιμοποιούνται για τους Βλάχους εξίσου οι όροι Βλάχος-Αρμάνος-Βλαχόφωνος (ενν. Έλληνας) που σημαίνουν το ίδιο πράγμα.
Τσιαμήτρος Κ. Γιάννης, συγγραφέας
